پاسخ پایگاه میراث جهانی تخت جمشید به حاشیه های نمایشگاه «بازگشت به خانه»

بامداد خبر:در حاشیه نمایشگاه «بازگشت به خانه» (الواح منتخب از بایگانی باروی تخت جمشید) فیلم‌های کوتاهی در صفحۀ رسمی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با هدف معرفی بخشی از الواح بایگانی باروی تخت جمشید منتشر گردید. در این فیلم‌ها کارشناسان مختلف پایگاه به توضیح جوانب مختلف این نمایشگاه پرداختند. بخشی از فیلم‌های تهیه شده به معرفی و خوانش تعدادی از الواح این نمایشگاه اختصاص یافت. پیامد انتشار فیلم‌های یاد شده، دو گزارش انتقادی از سوی شخصی در یک «تارنمای فرهنگی» بود که در آن ضمن «غیرمتخصص» دانستن کارشناس لوح خوان مجموعه با ارجاع به نظرات دو کارشناس با نام مشخص و چند کارشناس بی‌نام و هویت بر این نکته تأکید شد که نحوۀ در دست گرفتن الواح خطرناک و آسیب‌زا بوده و این اقدام کارشناس لوح خوان کاری «ناشیانه» بوده است. با توجه به اینکه نه تدوین کنندۀ این گزارش انتقادی و نه کارشناسان محل رجوع این گزارش از شیوۀ کار با الواح گلی و کیفیت کار اساتید مختلف با این الواح آگاهی ندارند، صفحۀ رسمی پایگاه میراث جهانی سعی نمود با انتشار تصاویر مرتبط با اساتید به نام در حوزۀ مطالعات میخی در مجموعه‌ها و موزه‌های مهم بین‌المللی مقایسه‌ای بین کیفیت کار و مراقبت کارشناس پایگاه و کیفیت برخورد با الواح توسط این اساتید انجام بدهد.

با این وجود تارنمای مذکور در یک گزارش انتقادی جدید با ارجاع به نظر باستانشناسی که تخصصی در حوزۀ الواح گلی و کتیبه‌های میخی ندارد، اصرار به اشتباه بودن شیوۀ کار کارشناس پایگاه با الواح گلی نمود. از آنجاییکه تارنمای مذکور مشخصاً با هدف تحریک احساسات عمومی با دادن اطلاعات اشتباه به این گزارش‌های انتقادی اصرار می‌ورزد، پایگاه میراث جهانی تخت جمشید تصمیم بر آن گرفت تا با انتشار مجموعه‌ای از نظرات پاسخی به نقدهای مطرح شده بدهد.

1. دکتر حمید فدایی، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید (دکتری مرمت آثار تاریخی):فیلم‌های آموزشی با هدف اطلاع رسانی به مخاطبین عمومی در مورد محتویات این نمایشگاه تهیه و پخش شده است. بخشی از فیلم‌های منتشر شده از الواح داخل ویترین‌های بخش نمایشگاه موزه تهیه شده‌ است و بخشی دیگر در بخش پژوهش و مرمت موزۀ تخت جمشید در شرایطی مناسب و با رعایت همۀ جوانب حفاظتی و تحت نظر متخصصین مرمتگر و موزه‌دار که همواره در کنار کارشناس لوح‌خوان حضور دارند ضبط شده است. کارشناس مربوطه آقای دکتر سهیل دلشاد است که به‌عنوان مشاور ریاست پایگاه در حوزۀ کتیبه‌شناسی و زبانشناسی فعالیت می‌کند. او ضمن گذراندن دوره‌های کار با الواح و کتیبه‌های در دو مجموعۀ بزرگ در آلمان (موزۀ خاورنزدیک برلین و مجموعۀ پروفسور هیلپرشت در شهر یِنا) به مدت سه سال نیز با مجموعه در بررسی و مستندنگاری کتیبه‌ها و الواح همکاری بسیار خوبی دارد. دکتر دلشاد همچنین در نخستین نمایشگاه الواح بازگشتی از دانشگاه شیکاگو به موزۀ ملی در مهرماه ۱۳۹۸ با همکاران موزۀ ملی همکاری داشته و این همکاری را تاکنون حفظ نموده است. کمیت و کیفیت کارهای پژوهشی ایشان با محوریت کتیبه‌های هخامنشی تخت جمشید و نقش رستم نیز گواه دیگری بر توانایی علمی و فنی ایشان است. لازم به ذکر است که در حال حاضر تعداد متخصصین ایرانی که از تجربه و دانش کافی برای خوانش و کار با الواح گلی به صورت عام و الواح عیلامی هخامنشی به صورت خاص دارند کمتر از انگشتان یک دست است. خوشبختانه یکی از این متخصصین ایرانی با سطح مناسب دانش و تجربه در مرکز پژوهش‌های کتیبه‌شناسی تخت جمشید به فعالیت مشغول است و دانش خود را نه تنها با متخصصین بلکه برای عموم مردم علاقمند به اشتراک می‌گذارد.

2. آقای محمدجواد اولادحسین، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان فارس و عضو مرکز پژوهش‌های کتیبه‌شناسی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید (دانشجوی دکتری رشتۀ فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران در دانشگاه تهران):آقای دکتر سهیل دلشاد مدتهاست به‌عنوان مشاور ریاست پایگاه در حوزه کتیبه‌شناسی و زبانشناسی فعالیت می‌کنند. با ایدۀ ایشان یک مرکز تخصصی برای کار بر روی آثار مکتوب موجود در محوطۀ میراث جهانی تخت جمشید در پایگاه دایر گردید و در این مرکز تاکنون کارهای بسیاری در راستای ساماندهی بخش کتیبه‌ها و الواح موزۀ تخت جمشید. یکی از جنبه‌های مثبت این مرکز توجه بیش از پیش متخصصین پایگاه به آثار مکتوب محوطه تخت‌جمشید و فراهم نمودن بستر مناسبی جهت آموزش، پژوهش و مستندنگاری این آثار بسیار مهم از دوران مختلف تاریخی است. در حوزۀ خط میخی این مرکز تاکنون کارهای مهمی انجام داده است که از جملۀ آن طبقه‌بندی و مستندنگاری بیش از ۵۰۰ قطعه کتیبه هخامنشی و همچنین خوانش بیش از ۶۰ قطعه لوح گلی موجود در مخزن موزه است که همگی توسط پژوهشگران ایرانی انجام شده است. در رابطه با ادعاهای مطرح شده در این دو نقد اخیر به ویژه در رابطه با غیر متخصص و ناشی خواندن کارشناس نیز باید گفت به نظر می‌رسد مطالب نوشته شده از این حکایت کند که منتقدین هیچ اطلاعی از تخصص و تجربۀ کارشناس و شیوۀ کار کردن با الواح نداشته باشند. در هر دو صورت با توجه به توضیحات ارائه شده توسط پایگاه به خصوص تصاویری که پایگاه از شیوۀ کار با الواح در سایر موزه‌های بزرگ دنیا به اشتراک گذاشت انتظار می‌رفت، اگر منتقد مطلب نخست خود را اصلاح نمی کند، دستکم مطلب جدیدی در این رابطه منتشر ننماید و بر اشتباه خود اصرار بیهوده نداشته باشد.
3. مجتبی دورودی، سرپرست موزۀ تخت جمشید و عضو مرکز پژوهش‌های کتیبه‌شناسی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید (کارشناس ارشد رشتۀ فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران):نمایشگاه «بازگشت به خانه» با هدف به نمایش گذاشتن تعدادی از الواح بازگشتی به ایران (در مهرماه ۱۳۹۸) از پاییز ۱۳۹۸ برنامه‌ریزی گردید و پس از مدتی وقفه به‌دلیل همه گیری کرونا، در خرداد ۱۴۰۱ با همکاری موزۀ ملی ایران، ادارۀ کل موزه‌ها و اداره کل میراث فرهنگی استان فارس به مناسبت هفتۀ میراث فرهنگی در تخت جمشید برگزار شد. چه در پاییز ۱۳۹۸ و چه در بهار ۱۴۰۱ آقای دکتر سهیل دلشاد یکی از مؤثرترین افراد در آماده‌سازی مقدمات برگزاری نمایشگاه الواح بوده است. بخش بزرگی از بار آماده‌سازی مقدمات این نمایشگاه و سایر برنامه‌های جنبی بر دوش ایشان و یکی دو تن از همکاران مجموعه بوده است. برگزاری موفق نمایشگاه و سایر برنامه‌های جنبی نشان از توانایی‌های مختلف این پژوهشگر دارد که نه تنها در حوزۀ تخصصی خود فردی کاردان است، بلکه در کارهای میدانی و فعالیت‌های آموزشی و عمومی نیز فردی تواناست. لازم به ذکر این نکته است که در هنگام بازگشت این الواح به ایران ایشان و یکی از همکارانشان بعنوان متخصصین ایرانی جوان و آگاه به شیوۀ کار با الواح با موزۀ ملی و دانشگاه شیکاگو در برگزاری نمایشگاه اولیه همکاری نمودند و هر دو مرکز یعنی موزۀ ملی ایران و مؤسسۀ شرقشناسی دانشگاه شیکاگو از این دو فرد تقدیر شایانی به عمل آوردند. البته روحیات ایشان در استفاده از فضای مجازی و عدم تمایل به تمجید از خود باعث شد این نکته برای بسیاری از افراد معلوم نگردد.

یکی از نقاط مغفول مانده در نمایشگاه «بازگشت به خانه» مجموعه سخنرانی در رابطه با جهان بایگانی باروی تخت جمشید بود که به ابتکار دکتر سهیل دلشاد مجاور محل کشف الواح برگزار گردید. حضور تعدادی از پژوهشگران ممتاز بین‌المللی در این مجموعه سخنرانی به اعتبار حضور فعال ایشان در مجموعۀ میراث جهانی تخت جمشید میسر گردید. همچنین مسیر منتهی به محل کشف الواح نیز ساماندهی و برای بازدید علاقمندان مهیّا شد. علاوه بر نمایش ۶۰ لوح منتخب از بایگانی باروی تخت جمشید، یک نمایشگاه پوستر با هدف آشنایی گردشگران داخلی و خارجی با موضوعات متنوع این الواح در موزه دایرگردید. همۀ این موارد در کنار یکدیگر یک اتفاق استثنایی، جذاب و پرمحتوا را برای خیل علاقمندان و گردشگران در تخت جمشید رقم زدند. موارد مطرح شده در آن دو نقد متأسفانه جانبدارانه، چون وارد نمودن فشار به الواح در حین توضیح، غیر متخصص و ناشی بودن کارشناس، فاصلۀ زیاد لوح با سطح و تأثیر مخرب جنس دستکش بر روی الواح همگی از عدم آگاهی دقیق منتقد از شیوۀ کار با الواح، شرایط ضبط تصاویر، جنس دستکش و تخصص کارشناس مربوطه دارند.

4. دکتر پارسا دانشمند، پژوهشگر دانشگاه UCL لندن، عضو پروژۀ خوانش کتیبه های شهر باستانی کیش موجود در موزه آشمولین آکسفورد (دکتری آشورشناسی از دانشگاه آکسفورد):من در سال های اخیر مفتخر بوده‌ام که در بخش کتیبه‌های برخی موزه‌های داخلی از جمله موزه ملی ایران به مطالعه الواح میخی اکدی، سومری و عیلامی از دوره‌های مختلف بپردازم. در سال  ۱۳۹۸ نیز بازدید کوتاهی از موزه تخت جمشید داشتم. به عنوان کسی که سال ها تجربه مطالعه الواح میخی در برخی موزه‌های جهان را داشته‌ام، مایه خوشبختی و افتخار است که بگویم بخش الواح باستانی موزه‌های ایران با مدیریت و نظارت متخصصان داخلی از بالاترین استانداردهای جهانی برخوردار هستند. شیوه نگاهداری کتیبه‌ها، کاتالوگ‌ها و مستندنگاری دقیق هر لوح، نظارت کارشناسانه و دلسوزانه، و مهارت کم نظیر بخش مرمت این موزه‌ها با مشهورترین موزه های جهان قابل قیاس است. بی هیچ تردیدی، می‌توان ادعا کرد که موزه‌های ایران مکان‌هایی امن و شایسته برای نگاهداری و مطالعه الواح میخی هستند. فیلمی که اخیراً توسط پایگاه میراث جهانی تخت جمشید منتشر شده است و دکتر سهیل دلشاد را در حال بررسی و توضیح یکی از الواح تخت جمشید نشان می‌دهد، مویدی بر این ادعا است. ممکن است عده‌ای که از نحوه کار با الواح میخی آگاه نیستند از دیدن یک لوح که در دست قرار گرفته نگران و مشوش بشوند، اما باید اطمینان خاطر داد که در این فیلم هیچ حرکت ناشیانه و غیر اصولی دیده نمی‌شود و تسلط دکتر دلشاد بر اصول این کار محرز است. “اورینتالیسمِ” کهنه‌ای که از چند قرن پیش آغاز شد و تا به امروز در برخی لایه‌های آکادمیک جهانی حضور دارد، افسانه و باور نادرستی را پراکنده است که مردمان شرق شایستگی و صلاحیت نگاهداری و مطالعه میراث فرهنگی خود را ندارند. موزه‌ها و کارشناسان امروز باستانشناسی و زبانشناسی ایران گواهانی آشکار بر نقض این افسانه و باور غلط استعمار پیر هستند.

5. دکتر سهیل دلشاد، مشاور امور کتیبه‌شناسی و زبانشناسی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید و عضو مرکز پژوهش‌های کتیبه‌شناسی (دکترای ایرانشناسی از دانشگاه آزاد برلین):اینکه چرا لوح در دستان کارشناس قرار گرفته و کارشناس آن را در دستان حرکت می‌دهد دقیقاً با عدم اطلاع منتقدین از شیوۀ کار کردن با الواح گلی مرتبط است. متخصصین خط میخی از نخستین سال‌های آشنایی مراکز علمی با خط میخی و الواح گلی همواره به یک روش یعنی در دست گرفتن الواح و بازی کردن با نورهای متفاوت جهت تشخیص نشانه‌های حک شده بر روی سطوح الواح کار کرده‌اند. یک لوح از زمان ورود به یک مجموعه تا تازه‌ترین پژوهش ممکن است در دستان ۲۰ تا ۳۰ پژوهشگر مختلف قرار گرفته باشد. الواحی که برای آموزش دانشجویان در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرند حتی بیشتر از الواح دیگر دست به دست می‌شوند. آیا در این روند آسیبی متوجه الواح است؟ بله! آیا با توجه به این آسیب‌های احتمالی باید کار لوح‌خوانی را تعطیل نمود؟ به هیچ وجه!

روش‌های جایگزینی برای کمتر در معرض خطر قرار دادن الواح وجود دارد مانند تصویربرداری RTI با گنبد نوری و اسکن‌های سه بعدی. هرچند که در روند تهیۀ همین تصاویر نیز ممکن است الواح آسیب ببینند! به هر روی این امکانات پیشرفته هم در مرحلۀ تهیه تصاویر و هم در هنگام استفاده نیاز به زیرساخت‌هایی دارد که کمتر مجموعۀ معتبری در دنیا از آن برخوردار است. حتی با وجود این دسته از امکانات پژوهشگران نیاز دارند به دفعات به اصل لوح مراجعه کنند و آن‌ها را «در دست» بگیرند. ضمن اینکه دانشجویان و کارآموزان نیز باید کار کردن با اصل لوح را به صورت عملی و نه مجازی فرا بگیرند. بنده دستکم در دو مجموعۀ بزرگ حاوی الواح و کتیبه‌های میخی در آلمان کارآموزی و کسب دانش نموده‌ام و در هر دو مجموعه خود شاهد بوده‌ام که تعداد زیادی از الواح حتی با قدمت بیش از الواح بایگانی باروی تخت جمشید (مانند الواح خط میخی آغازین مربوط به ۵۳۰۰ سال پیش) به دفعات توسط دانشجویان مقاطع کارشناسی و ارشد که تاکنون با الواح میخی کار نکرده بودند دست به دست می‌شدند. ولی این بی‌تجربگی و خامی دانشجویان و کارآموزان عاملی برای ممانعت مسئولین موزه و اساتید از دسترسی به الواح و بررسی آن‌ها با دستان و دست به دست کردنشان نمی‌شد. پر واضح است که اگر منتقدین از این موارد اطلاعی می‌داشتند به آن صورت مطالب را احساسی و هیجانی نمی‌نوشتند. ضمن اینکه تصاویر گویای همه چیز است. یک مقایسه بسیار ساده بین نحوۀ در دست گرفتن و کار با الواح بارو توسط بنده و نحوۀ کار با الواح توسط دیگر پژوهشگران و دانشجویان نشان می‌دهد که آیا بنده در هنگام کار با این الواح جانب احتیاط را رعایت کرده‌ام یا خیر.

همچنین به نظر می‌رسد منتقدین بر این امر واقف نیستند که مطالعات خط میخی حوزه‌ای تخصصی است. مطالعات مرتبط با خط میخی یک حوزۀ عمومی نیست که هر کسی با هر دانش و تخصص و گرایشی بتواند از همۀ جنبه‌های آن اطلاع داشته باشد و بالاتر از آن به مسائل به شکل انتقادی ورود کند.

ورود انتقادی یک باستانشناس یا مرمتگر یا هر پژوهشگر دیگری بدون تجربۀ کار مستقیم با الواح به مسئلۀ خوانش الواح و شیوۀ کار کردن با این مواد نوشتاری مانند این است که بندۀ غیرمتخصص در باستانشناسی یا مرمت نسبت به شیوۀ کاوش یک باستانشناس یا مرمت یک مرمتگر نقدی تخصصی وارد نمایم. بدتر از آن اینکه نقد را با اطلاعات اشتباه و واژگان تحقیرآمیز آراسته نموده و در راه‌اندازی یک موج خبری در رابطه با چیزی که تخصصش را ندارم مشارکت فعال داشته باشم.

اینکه افرادی از سر دلسوزی مطالبی را در نقد شیوۀ کار بنده با الواح بگویند بسیار خوب است. ولی اینکه ‌بدون اطلاعات کافی، تخصص لازم و تجربۀ مناسب در کار با الواح مطالبی را در جهت تخریب فعالیت حرفه‌ای بنده بیان بفرمایند ابداً قابل پذیرش نیست. بقیه موارد مطرح شده در این دو سری نقد به صورت جزء به جزء قابل پاسخ دادن هستند ولی گمان می‌کنم مطالب اصلی مطرح شده است و نیازی به گرفتن وقت بیشتری از مخاطبین پیگیر این مسئله نیست.